ارزیابی یکپارچه و ترسیم مکانی مخاطرات ‌محیط‌زیستی موثر بر وضعیت‌اکولوژیکی مصب در مقیاس حوضه‌آبریز(مطالعه‌موردی رودخانه‌تجن)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 خراسان جنوبی- بیرجند - امیراباد - دانشگاه‌بیرجند– دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست

2 دانشیار دانشکده منابع‌طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه‌بیرجند،بیرجند، ایران

3 استادیار دانشگاه‌شهید‌بهشتی- پژوهشکده علوم‌محیطی– مدیریت اکوسیستم‌ها

4 دانشیار دانشکده منابع‌طبیعی و محیط‌زیست.دانشگاه شهید‌باهنر کرمان.کرمان، ایران

چکیده

چکیده:

سابقه و هدف: مصب‌ها فراهم‌کننده زیستگاه‌های شاخص و نگهدارنده سلامت بوم‌سازگان‌های دریایی می‌باشند. آن‌ها خدمات-اکولوژیک منحصر به‌فردی را ارائه می‌کنند. از سوی‌دیگر مصب‌ها را می‌توان در شمار یکی‌از در معرض تهدیدترین بوم‌سازگان‌هایی برشمرد که توسط مخاطرات‌ محیط‌زیستی ناشی از فعالیت‌های انسانی، تغییر اقلیم و همچنین گونه‌های مهاجم و غیر بومی تحت-فشار قرار گرفته‌اند. در اغلب پژوهش‌های انجام‌شده در کشور با موضوع ارزیابی وضعیت اکولوژیک یا تنها بر روی انواع آلودگی‌ها تمرکز می‌گردد و یا فشارها به‌صورت پراکنده و در مقیاس‌های نامناسبی مورد بررسی قرار گرفته اند. هدف اصلی این پژوهش ارزیابی فشارهای مختلف‌انسانی بر مصب رودخانه‌تجن در مقیاس و ابعاد مختلف به‌صورت یکپارچه است. بر این‌اساس، ضمن بررسی وضعیت پارامترهای‌کیفی‌آب، انواع فشارهای انسانی موجود در بوم‌سازگان آبی رودخانه تجن و مصب آن نیز مورد توجه قرار گرفته‌است.

مواد و روش ها: در این‌پژوهش پس از بررسی اطلاعات مربوط‌به سایرمطالعات انجام‌شده تاکنون، بازدیدهای میدانی با هدف شناسایی مخاطرات محیط‌زیستی، ترسیم‌مکانی و آنالیز‌های مرتبط با نوع مخاطرات، در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) و پردازش‌های لازم انجام‌گردید. همچنین، نمونه‌برداری‌های مختلف فیزیکی‌وشیمیایی شامل سنجش پارامترهای دما، سختی‌کل، فسفات، نیترات، اکسیژن‌مورد نیاز بیولوژیک، اکسیژن مورد نیاز شیمیایی، اسیدیته، کلیفرم‌مدفوعی و کدورت، جهت استفاده از شاخص کیفیت آب‌های سطحی ایران(IRWQIsc) انجام شد. سپس مخاطرات مختلف محیط‌زیستی جهت ارزیابی یکپارچه، بر روی یکدیگر در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) قرار داده شدند. نتایج به‌دست آمده در این پژوهش با سایر پژوهش‌های انجام‌شده در منطقه موردمطالعه مقایسه شد و تحلیل‌های بنیادین در جهت مدیریت‌ آن ارائه گردید.

نتایج و بحث: نتایج این پژوهش نشان‌داد که مصب رودخانه تجن توسط مداخلات‌مختلف انسانی مانند کاربری‌کشاورزی، کاربری ‌شهری،چرای دام، ایجاد موانع و پای پل‌ها، ایجاد کاربری‌های غیراصولی مدیریت آب از جمله سدسازی، ایجاد تغییرات مورفولوژیک از جمله کانالسازی، فعالیت‌های غیر اصولی مانند برداشت شن و ماسه، شن شویی‌ها، وجودکارگاه‌های پرورش‌ماهی، آلاینده‌های‌صنعتی و عدم مدیریت پسماند تهدید می‌شوند. این تهدیدات بصورت لایه‌های مختلف، توسط سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) در مقیاس‌های مختلف نشان داده ‌شد و در نهایت اثرات ‌تجمعی آن‌ها با روی‌هم‌گذاری لایه‌ها ترسیم‌گردید. نتایج روی‌هم‌گذاری لایه‌های فشار همچنین نشان‌داد که تنوع و شدت‌فشار از بخش‌های بالادست به سمت پایین‌دست(به‌ویژه در بخش‌های میانی به سمت پایین‌دست)رودخانه یا مصب‌ افزایش‌ می‌یابد. از سوی‌دیگر نتایج حاصل از استفاده شاخص(IRWQIsc) در این پژوهش وضعیت کیفی نامناسب و بد آب ‌رودخانه‌تجن را تاییدنمود. و بر این اساس با استفاده‌از دستورالعمل چارچوب-آب(WFD) لزوم انجام فعالیت‌های مربوط به احیاء برای بخش‌های میان‌دست تا پایین‌دست این پیکره‌آبی تعیین گردید.

نتیجه گیری: قسمت اعظم رودخانه‌اصلی تجن منتهی به مصب تحت‌تاثیر فشار زیاد و مداخلات‌انسانی متنوعی قرار می‌گیرند. نتایج به‌دست‌آمده از سنجش‌ پارامترهای فیزیکی وشیمیایی در این پژوهش همچنین نشان‌داد ‌کیفیت و سلامت‌آب در بخش‌های میان‌دست تا پایین‌دست رودخانه و مصب ‌تجن نامطلوب است. بنابراین، برای احیاء بوم‌سازگان مصبی نیاز مبرم به انجام اقدامات راهبردی و ‌مدیریتی در جهت کاستن از فشارهای یاد شده وجود دارد. بر این اساس، برای دستیابی به مدیریت و احیاء ‌یکپارچه این پیکره‌آبی، تمرکز بر جنبه‌های مختلفی از مخاطرات و در مقیاس‌های مختلف ضروری است که این الگوی مطالعه می‌تواند برای سایر پیکره‌های آبی رودخانه‌ای و مصبی در کشور نیز به‌کار برده‌شود. در پایان باید اشاره کرد که استقرار بی‌ضابطه شهرها و توسعه‌آن‌ها در حاشیه مصب‌ها، بدون انجام مطالعات EIA، باعث شده تا در بسیاری از نقاط دنیا، این بوم‌سازگان‌های ارزشمند، تحت‌فشار شدیدی قرار گیرند و این فشار در اغلب بوم‌سازگان‌های مصبی خود را در قالب آلودگی های صنعتی و شهری، تخریب-زیستگاه، کم‌شدن میزان تنوع‌زیستی، یکنواخت شدن و تکه‌تکه شدن زیستگاه، از دست رفتن ارزش های زیبایی شناختی و درپایان از بین رفتن خدمات اکولوژیک نشان می‌دهد. این مطالعه را می‌توان به‌عنوان اطلاعات پایه‌ای قابل توجه درجهت جلوگیری از روبرو شدن مدیران بخش محیط‌زیست کشور با چالش‌های محیط‌زیستی بزرگ‌تر استفاده نمود.

واژگان‌کلیدی: مصب، فشارهای انسانی، حفاظت، اکوسیستم‌های آبی

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Integrated assessment and spatial mapping of environmental hazards affecting the ecological status of the estuary at the watershed scale (case study of Tajen River)

نویسندگان [English]

  • Mahdi Badri 1
  • Mohammadreza Rezaee 2
  • Hossein Mostafavi 3
  • Mohammadhossein Sayyadi 4
1 Department of Environmental, Faculty of Natural Resources and Environment,, University of Birjand, Birjand, Iran.
2 Associate Prof., Department of Environment, University of Birjand, Birjand, Iran.
3 Assistant Prof. Department of Biodiversity and Ecosystem Management, Environmental Sciences Research Institute, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
4 Associate Prof., Faculty of Natural Resources and Environment, Shahid Bahonar University of Kerman, Iran
چکیده [English]

Estuaries provide important habitats and maintain the health of marine ecosystems.They provide unique ecological services. On the other hand, estuaries can be considered as one of the most threatened ecosystems that are threatened by environmental hazards caused by human activities, climate change, and invasive and non-native species. They are under pressure. In most of the researches conducted in the country on the subject of evaluating the ecological situation, they either focus only on the types of pollution, or the pressures have been investigated in a scattered manner and in inappropriate scales. The main goal of this research is to evaluate various human pressures on Tajen River estuary in different scales and dimensions. Based on this, while investigating the status of water quality parameters, all kinds of human pressures in the aquatic ecosystems of Tajen River and its estuary have also been taken into consideration.In this study, after reviewing the information related to other studies conducted so far, field visits with the aim of identifying environmental hazards, spatial mapping and analyzes related to the type of hazards, in the environment of geographic information system (GIS) and processing. Necessary things have been done. Also, various physical and chemical samplings including measurement of parameters of temperature, total hardness, phosphate, nitrate, biologically oxygen demand, chemically oxygen demand, acidity, fecal coliform and turbidity, in order to use the water quality index. Iranian surface surveys (IRWQIsc) were carried out. Then, different environmental hazards were placed on top of each other in the geographic information system (GIS) environment for integrated evaluation. The results obtained in this study were compared with other studies conducted in the studied area and fundamental analyzes were presented for its management. The results of this research showed that the estuary of the Tajen River has been affected by various human interventions such as agricultural use, urban use, . creating obstacles and footings of bridges, creating non-principal water management uses such as dam construction, creating morphological changes , unprincipled activities such as sand harvesting, sand washing, existence of fish breeding farms, industrial pollutants and lack of waste management are threatened. These threats were shown in different layers by Geographical Information System (GIS) in different scales, and finally their cumulative effects were drawn by combining the layers. The results of overlaying the pressure layers also showed that the diversity and intensity of the pressure increases from the upstream to the downstream (especially in the middle to the downstream parts) of the river or estuary. On the other hand, the results of the use of the index (IRWQIsc) in this research confirmed the poor quality of Tajen river water. And based on this, using the Water Framework Directive (WFD), it was determined the need to carry out restoration activities for the middle to downstream parts of this water body.Most of the main Tajen river leading to the estuary are affected by high pressure and various human interventions. The results obtained from the measurement of physical and chemical parameters in this research also showed that the quality and health of water in the middle to downstream parts of the river and Tajen estuary is unfavorable. Therefore, there is an urgent need to carry out strategic and management measures in order to reduce the aforementioned pressures for the revival of estuarine ecosystems. Based on this; in order to achieve the integrated management and revival of this water body, it is necessary to focus on different aspects of risks and at different scales, and this study model can be used for other river water bodies and Mosabi is also used in the country. In the end, it should be mentioned that the irregular establishment of cities and their development on the edge of estuaries, without conducting EIA studies, has caused these valuable ecosystems to come under severe pressure in many parts of the world, and this pressure In most of the estuary ecosystems, they show themselves in the form of industrial and urban pollution, habitat destruction, reduction of biodiversity, evenness and fragmentation of the habitat, loss of aesthetic values and ultimately the loss of ecological services. This study can be used as significant basic information to prevent the managers of the country's environmental sector from facing bigger environmental challenges.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Estuary
  • human pressures
  • conservation
  • aquatic ecosystems
  • integrated management